Ψάχνοντας σε μια στοίβα από βιβλία βλέπω τυχαία ένα του Γκύντερ Γκρας. Είναι αυτό με τον τίτλο Γράφοντας μετά το Αουσβιτς.
Και μου έρχεται στον νου η γνωστή φράση του Αντόρνο: «Πώς μπορούμε να γράφουμε ποιήματα μετά το Αουσβιτς;». Βέβαια ο Αντόρνο διατύπωσε αυτό το ερώτημα λίγο μετά τον πόλεμο, όταν η φρίκη του Αουσβιτς και των άλλων στρατοπέδων εξόντωσης είχε μόλις αποκαλυφθεί και ο συγκλονισμός που προκάλεσε ήταν ακόμα νωπός στις συνειδήσεις των ανθρώπων.
Ομως με το ερώτημα αυτό ίσως να υπονοούσε τις ενοχές που έχουν, ή πρέπει να έχουν, όσοι γράφουν έχοντας επιζήσει μετά από ένα τέτοιο γεγονός. Οπότε θα μπορούσαμε να παραθέσουμε το ερώτημά του πιο ανοιχτά, ως εξής: «Μα είναι πράγμα αυτό να γράφουμε ποιήματα όταν εξοντώθηκαν εκατομμύρια άνθρωποι ενώ εμείς επιζήσαμε;». Τι να γίνει όμως, μετά απ’ όλα τα φριχτά γεγονότα, που σφραγίζουν και την ιστορία και τις ατομικές ζωές των ανθρώπων, ποιήματα γράφονται και θα γράφο νται, τόσο από αυτούς που επέζησαν έχοντας διακινδυνεύσει όσο και από εκείνους που έζησαν χωρίς να έχουν αντιμετωπίσει τους ίδιους κινδύνους. Αυτό βέβαια ισχύει για όλες τις μορφές του λόγου, για όλες τις μορφές της τέχνης.
Πάντως οι επιζήσαντες φέρουν ένα βαρύ φορτίο ενοχών, αυτών που μόνοι τους δημιουργούν και κυρίως εκείνων που ρίχνουν πάνω τους οι άλλοι, η κοινωνία, η ίδια η εξουσία. Κι εδώ χρειάζεται να ειπωθεί πως η δημιουργία ενοχών είναι ένα συστηματικό και αποτελεσματικό μέσο επιβολής της εξουσίας, ιδιαίτερα στους ολοκληρωτικούς σχηματισμούς, ακόμα και στους πιο μικρούς. Ωστόσο χωρίς επιζήσαντες δεν θα είχαμε ποτέ μαρτυρίες για τα όσα συνέβησαν. Πράγματα σημαντικά θα είχαν ξεχαστεί, πράγματα που πολλοί, ιδίως εκείνοι που αναπλάθουν την ιστορία σύμφωνα με τις προσταγές της εκάστοτε εξουσίας ή τις επιταγές της εκάστοτε άρχουσας ιδεολογίας, θα προτιμούσαν να είχαν βυθιστεί στη λησμονιά. Γι’ αυτούς οι επιζήσαντες μάρτυρες είναι ιδιαίτερα ενοχλητικοί, θα τους ήταν προτιμότερο να μην υπάρχουν. Ισως κάθε συγγραφέας, κάθε καλλιτέχνης που, παρά τις προσπάθειες των πολλαπλών εξουσιών και εξουσιαστών να τον παρεμποδίσουν ή να τον ελέγξουν, γίνεται μάρτυρας του καιρού του, να γίνεται τελικά ένας επιζήσας.
Αλλά για να ξανάρθω στους επιζήσαντες των στρατοπέδων, είναι ενδιαφέρον το ότι εκεί κανείς από τους εγκλείστους δεν αυτοκτονεί. Οσο φοβερές κι αν είναι οι συνθήκες μέσα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, η ελπίδα παραμένει πιο δυνατή από τον θάνατο και κανείς δεν εγκαταλείπει τη ζωή από μόνος του. Ομως μερικοί έφτασαν στην αυτοκτονία πολλά χρόνια μετά την απελευθέρωσή τους, όπως λόγου χάρη ο Πρίμο Λέβι. Ή ακόμα ο Τσέλαν, ο οποίος κλείστηκε «απλώς» σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας και όχι συγκέντρωσης, αλλά που εξοντώθηκαν όλοι οι δικοί του. Ισως και στην αυτοκτονία του Μαγιακόφσκι να συνέβαλε το ενδεχόμενο του εγκλεισμού του σε στρατόπεδο, κάτι που δεν το γλίτωσε ο Μαντελστάμ και τόσοι άλλοι σοβιετικοί συγγραφείς. Οι δρόμοι που οδηγούν στην αυτοκτονία είναι σκοτεινοί. Ομως η έλλειψη ελπίδας και μαζί η πλησμονή ενοχών αποτελούν μιαν ισχυρή ώθηση για να τους ακολουθήσει κανείς.
Θα έλεγα λοιπόν πως πάντα σχεδόν γράφουμε ή εκφραζόμαστε με την τέχνημετά από ένα γεγονός, είτε αυτό είναι τρομερό είτε ευχάριστο, τραυματικό ή χαρούμενο, γενικότερο ή προσωπικό. Και είτε το βιώσαμε άμεσα είτε το παρατηρήσαμε από κάποια απόσταση, ή απλώς το γνωρίσαμε. Ας σταθώ όμως και πάλι στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Από το Αουσβιτς μας χωρίζουν πολλά χρόνια, αρκετά χρόνια μας χωρίζουν πια και από τα ελληνικά στρατόπεδα. Αυτά τελείωσαν, το ίδιο και τα σοβιετικά, όσο και αν τα τελευταία έμεναν για καιρό κρυμμένα ή αν ακόμα και σήμερα δικαιώνονται προκλητικά από μερικούς. Ωστόσο καινούργια στρατόπεδα ανακαλύπτονται κάθε τόσο και σε μιαν άλλη χώρα. Αλλά τα στρατόπεδα δεν είναι παρά η οξύτερη μορφή ενάσκησης μιας καταπιεστικής εξουσίας. Και γράφοντας κανείς μετά τα στρατόπεδα σημαίνει πως, άμεσα ή έμμεσα, γράφει κατά της εξουσίας που τα φτιάχνει. Ακόμα και της εξουσίας που τα εξαγγέλλει ή σιωπηλά τα προετοιμάζει.
Βεβαίως αυτό το μετά σημαίνει πως ανάμεσα στο γεγονός, στρατοπεδικό ή άλλο, και στην καλλιτεχνική του αποτύπωση υπάρχει μια χρονική απόσταση, η οποία κυμαίνεται. Αυτή η διακύμανση αποδίδεται κατά κανόνα στην ιδιοσυγκρασία, στη διάθεση, στον τρόπο δουλειάς του δημιουργού. Ετσι συνήθως λέγεται πως όταν η παραπάνω απόσταση είναι σχετικά μικρή αυτό οφείλεται στην εγγύτητα του καλλιτέχνη προς το γεγονός και στη συγκινησιακή ένταση που του έχει προκαλέσει. Ενώ όταν η απόσταση είναι μεγαλύτερη, συνήθως λέγεται ότι αυτό οφείλεται στην προσπάθεια του καλλιτέχνη να συλλάβει συνολικότερα και βαθύτερα το γεγονός. Ομως πολύ λιγότερο λέγεται πως το πόση θα είναι αυτή η απόσταση καθορίζεται και από τις πολιτικές συνθήκες κάθε εποχής, από τις απαιτήσεις της εξουσίας, από τις μορφές που παίρνει η ενάσκησή της.
Οταν η εξουσία παρεμβαίνει στην τέχνη είναι συνήθως για να επιβάλει τις μορφές και τα περιεχόμενα που θέλει. Δεν είναι όμως λίγες οι φορές που η εξουσία παρεμβαίνει και στον χρόνο δημιουργίας ενός έργου, απαιτώντας ακόμα και την άμεση καλλιτεχνική έκφραση ενός γεγονότος. Ενα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο θάνατος του Στάλιν το 1953. Οι ποιητές στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού ήσαν κρατι κά υποχρεωμένοι να γράψουν πά 0 Τc ραυτα δοξαστικά ποιήματα στη μνήμη του. Στις άλλες χώρες οι κομμουνιστές ποιητές αισθάνθηκαν - όσοι την αισθάνθηκαν - την κομματική επιθυμία ή την εσωτερική ιδεολογι κή επιταγή να κάνουν αμέσως το ίδιο. Τα αποτελέσματα τέθηκαν βε βαίως υπό την κρίση της κρατικής ή της κομματικής εξουσίας. Στη Γαλλία, λόγου χάρη, καταδικάστηκε το πορτρέτο του Στάλιν που έκανε ο Πικάσο, γιατί τον παρουσίασε ως έναν αγριωπό, ατίθασο νεαρό και όχι ως τον νικηφόρο στρατάρχη τον φορτωμένο με παράσημα. Αργότερα όμως τα αποτελέσματα τέθηκαν υπό την κρίση των ίδιων των δημιουργών. Ετσι στην Ελλάδα πολύ σημαντικοί ποιητές, όπως ο Ρίτσος και ο Λειβαδίτης, δεν ξαναδημοσίευσαν τα δοξαστικά ποιήματα που είχαν γράψει για τον θάνατο του Στάλιν.
Από την άλλη μεριά, είναι αναρίθμητες οι φορές που οι πολιτικές συνθήκες ή ευθέως η ίδια η εξουσία αναγκάζουν τον καλλιτέχνη να συνθέσει το έργο του, και κυρίως να το δημοσιοποιήσει, αργότερα, κάποτε πολύ αργότερα, από τότε που συνέβησαν τα γεγονότα στα οποία αναφέρεται, έστω και έμμεσα. Για να έρθω και πάλι στον τόπο μας, πρέπει να πω ότι ο Ρίτσος, μέσα στις συνθήκες του εμφυλίου πολέμου και του μακρόχρονου εγκλεισμού του στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και του Αϊ-Στράτη, μπόρεσε να ξαναβγάλει βιβλίο, την Αγρύπνια, το 1954, όταν πια οι πολιτικές συνθήκες σχετικά το επέτρεψαν, δηλαδή εννέα χρόνια μετά την πλακέτα Ο σύντροφός μας, του1945. Αν πάλι πάμε σε μια παλαιότερη εποχή και μπούμε στον χώρο της ζωγραφικής, θα δούμε πως ο Γκόγια δεν μπόρεσε να ζωγραφίσει τον περίφημο πίνακα Οι εκτελέσεις της 3ης Μαΐου 1808 παρά μόνο έξι χρόνια μετά τη σφαγή των ισπανών πατριωτών από τα γαλλικά στρατεύματα κατοχής. Δηλαδή το 1814, όταν πια ο Ναπολέων είχε ηττηθεί και η νέα εξουσία στην Ισπανία δεν το απαγόρευε.
Πολύ περισσότερα είναι τα χρόνια που χρειάστηκαν στην τότε Σοβιετική Ενωση ο Παστερνάκ και ο Σολζενίτσιν για να δουν τα έργα τους δημοσιευ μένα στον τόπο τους. Το χειρόγρα φο του Δόκτορα Ζιβάγκο πέρασε κρυφά στην Ιταλία το 1957, μεταφράστηκε και εκδόθηκε εκεί, κατόπιν σε όλες τις χώρες του κόσμου, αλλά ο Παστερνάκ, που πέθανε το 1960, δεν το είδε ποτέ στα ρωσικά. Οι ρώσοι αναγνώστες μπόρεσαν να το διαβάσουν τριάντα χρόνια αργό τερα, στον καιρό της περεστρόικα. Οσο για τον Σολζενίτσιν, μετά την καταδίκη και τον εγκλεισμό του σε στρατόπεδο από το 1945 ως το 1953, αποτύπωσε τις στρατοπεδικές εμπειρίες του στο γνωστό βιβλίο του Μια μέρα στη ζωή του Ιβάν Ντενίσοβιτς.
Το οποίο επετράπη να κυκλοφορήσει το 1962, χάρη στην παρέμβαση του Χρουστσόφ. Οπως ξέρουμε, όμως, λίγο πιο έπειτα απαγορεύτηκε η έκδοση των βιβλίων του και ο Σολζενίτσιν αναγκάστηκε να εκπατριστεί.
Ευτυχώς σήμερα όλα αυτά, τουλάχιστον στην Ευρώπη, δεν ισχύουν. Οι παρεμβάσεις της εξουσίας στον λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό χώρο, όταν γίνονται, είναι έμμεσες και καλυμμένες. Ακόμη και όταν παίρνουν πιο βάναυση μορφή δεν προσπαθούν να δικαιωθούν ιδεολογικά. Αν όμως ρίξουμε μια ματιά στον αιώνα που πέρασε και κατόπιν στον προηγούμενο, θα καταλήξουμε πιστεύω στο ότι οι απολυταρχικές εξουσίες του 19ου αιώνα ήταν πολύ πιο ανεκτικές από τις ολοκληρωτικές εξουσίες του 20ού αιώνα.
ΤΙΤΟΣ ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣ
"Βήμα Ιδεών", Οκτώβριος 2010 τχ. 41
"Βήμα Ιδεών", Οκτώβριος 2010 τχ. 41
Μεταφερμένος στον περίβολο με το αψευδές σημάδι:
χόρτο, απογεγραμμένο. Οι πέτρες, λευκές, με τις σκιές των καλαμιών:
Μη διαβάζεις πια - κοίταζε!
Μην κοιτάζεις πια - προχώρα!
χόρτο, απογεγραμμένο. Οι πέτρες, λευκές, με τις σκιές των καλαμιών:
Μη διαβάζεις πια - κοίταζε!
Μην κοιτάζεις πια - προχώρα!
Paul Celan
"Στρέττο"
